Bastille Hapishanesi, yalnızca taş duvarlarla çevrili bir zindan değil; aynı zamanda mutlak monarşiye karşı başkaldırının simgesine dönüşmüş tarihî bir yapıydı. Ayrıca, Fransız Devrimi’nin başlangıç noktası olarak kabul edilen ve 14 Temmuz 1789’da halk tarafından basılan Bastille, despotizmin sembolü hâline gelmişti. Bu makalede Bastille Hapishanesi’nin tarihsel gelişimini, mimari yapısını, siyasi önemini, devrim sürecindeki yerini ve kültürel etkilerini kronolojik ve analitik bir yaklaşımla inceleyeceğiz.
Bastille, Fransızcada “Bastide” kökünden gelen bir isimle anılır ve “müstahkem kale” anlamına gelir. İnşası, 14. yüzyılın ortalarında, Paris’i İngiliz saldırılarına karşı korumak amacıyla Kral V. Charles tarafından başlatılmıştır. Başlangıçta sekiz kuleli bir savunma yapısı olarak tasarlanan Bastille, Seine Nehri’nin sağ kıyısında stratejik bir konuma yerleştirilmişti.
Hatta, Zamanla savunma amaçlı bu kale, kraliyet politikalarının bir aracı olarak yeniden işlevlendirildiği söylenir. Özellikle XV. Louisdöneminde, Bastille, soylular, muhalif gazeteciler ve entelektüeller için korkutucu bir hapishaneye dönüştü.
Bastille, adaletin değil, keyfiyetin kalesi hâline gelmişti. Ayrıca, Fransız kralları tarafından imzalanan ve “Lettre de Cachet” olarak adlandırılan mektuplarla kişiler hiçbir mahkeme kararı olmaksızın Bastille’e gönderilebiliyordu.
Bu durum, aydınlanma filozofları arasında büyük bir tepkiye neden oldu. Özellikle Voltaire, bu tür haksız tutuklamalara maruz kalmış, deneyimlerini yazılarına taşımıştı. Yazarın Bastille’de geçirdiği dönem, despotizme karşı verdiği entelektüel savaşın sembolü hâline geldi.
Bastille’de barındırılan mahkumların çoğu, politik suçlular, aristokrat muhalifler ve sansürlenen yazarlar gibi entelektüellerdi. Ancak yaygın kanının aksine, 1789’daki baskın sırasında hapishanede yalnızca 7 mahkûmbulunmaktaydı:
Dört dolandırıcı
İki deli
Bir aristokrat
Bu bilgi, Bastille’in daha çok sembolik bir anlam taşıdığını, fiilen ise bir işkence merkezi olmaktan ziyade politik bir koz olarak kullanıldığını göstermektedir.
3.2. Mimari Yapı ve Koşullar
Bastille’in iç yapısı, sekiz kule etrafında inşa edilmişti. Her kule iki hücre içeriyor, mahkumlar çoğunlukla bireysel hücrelerde kalıyordu. Aydınlanma düşünürleri, burada yaşanan kötü muameleleri ve hücrelerdeki koşulları topluma duyurmaya çalıştılar.
Bastille Hapishanesi’nin iç yapısını gösteren tarihî çizim. Kaynak: Fransız Ulusal Arşivleri.
4. Bastille Baskını: 14 Temmuz 1789
4.1. Devrimci Atmosferin Oluşumu
1789 yılı, Fransa’da siyasi ve ekonomik krizlerin derinleştiği bir dönemdi. Kral XVI. Louis’nin mali reformları başaramaması, halkın sefalet içindeki yaşam koşulları ve burjuvazinin yükselen gücü, devrime zemin hazırlıyordu. Ayrıca bu ortamda Bastille, halkın öfkesinin sembolik hedefi hâline geldi.
4.2. Baskın ve Yıkılış
14 Temmuz 1789 sabahı binlerce Parisli Bastille önünde toplandı. Amaç, barut ve silah deposuna ulaşmaktı. Komutan Bernard-René de Launay‘in teslim olmayı reddetmesiyle çatışma başladı ve birkaç saat süren mücadele sonrası Bastille halk tarafından ele geçirildi.
Devrimciler, komutanı infaz etti ve Bastille’in kapılarını halka açarak binayı yağmaladı. Bu olay, Fransız Devrimi’nin fiili başlangıcı olarak kabul edilmektedir.
5. Bastille’in Yıkılışı ve Ulusal Sembol Hâline Gelmesi
5.1. Fiziksel Yıkım
Bastille baskını sonrası yapı, Pierre-François Palloy tarafından yıkıma uğratıldı. Daha sonra, yıkım sırasında taşlar hatıra eşyası olarak satıldı, bazıları Fransa’nın dört bir yanına gönderildi. Bugün Paris’te Bastille Meydanı’nda orijinal yapıya dair izler çok azdır.
5.2. Ulusal Bayram ve Hafıza Politikası
14 Temmuz tarihi, 1880’den itibaren Fransa’nın ulusal bayramı olarak kutlanmaktadır. Böylece Bastille’in yıkılışı, halk egemenliğinin sembolü olarak belleklere kazınmıştır.
6. Bastille’in Kültürel Mirası ve Popüler Temsilleri
6.1. Edebiyat ve Sanatta Bastille
Bastille, pek çok sanatçı ve yazarın eserlerine konu olmuştur. Hatta Victor Hugo’nun, Charles Dickens’ın yapıtlarında bu yapı, tiranlığın karanlık yüzü olarak tasvir edilir. Aynı zamanda Fransız Devrimi temalı filmlerde ve tiyatrolarda dramatik bir fon işlevi görür.
6.2. Müzelerde Bastille
Bugün Bastille’e ait kalıntılar, Carnavalet Müzesi başta olmak üzere çeşitli müzelerde sergilenmektedir. Hatta, bu kalıntılar Fransa’nın monarşiden cumhuriyete geçişini simgeler niteliktedir.
7. Bastille’in Tarihsel Önemi Üzerine Değerlendirme
7.1. Bastille ve Devrim Teorileri
Bastille’in halk tarafından yıkılması, sadece bir hapishanenin düşüşü değil; aynı zamanda politik egemenliğin yeniden tanımlanması anlamına gelmiştir. Michel Foucault’nun “Disiplin ve Ceza” adlı eserinde ifade ettiği gibi, hapishaneler iktidarın mikro düzeyde işlediği yerlerdir. Bu yönüyle Bastille, baskıcı rejimlerin halkın kolektif tepkisine nasıl yenildiğinin sembolü olmuştur.
Bugün “Bastille” kelimesi, özgürlüğe yönelik her türlü baskıya karşı bir uyarı işareti hâline gelmiştir. Dünya genelindeki birçok protesto ve anma töreninde Bastille anıları yaşatılmakta, sembolik bir anlam taşımaktadır.
Sonuç
Bastille Hapishanesi, yalnızca bir yapıdan ibaret değildir; halkın adaletsizliğe karşı ayağa kalkışının tarihî simgesidir. Fransız Devrimi’nin fitilini ateşleyen bu mekân, çağlar boyunca özgürlük ve eşitlik mücadelesinin evrensel bir sembolü olarak yaşamaya devam etmektedir.
